Küresel kümes hayvanı sektör dinamikleri

27 Kasım 2023

Uğraş Kaynarca – Veteriner Hekim

Kanatlı eti üretimi son 50 yılda muazzam bir büyüme kaydetti. Bu büyüme, tarımsal kalkınmanın bir harikasıdır. Bu gelişime yakından tanıklık eden Emeritus İstatistik Analisti Prof. Dr. Hans-Wilhelm Windhorst, bu olağanüstü dinamikleri değerlendiriyor.

Kanatlı eti üretimi yüzde 808 artış gösterdi

Kanatlı eti, açık ara en hızlı büyüyen hayvansal ürün oldu.

Küresel kanatlı eti üretimi 1970 ile 2020 yılları arasında 15,1 milyon tondan 137 milyon tona yükselerek %807,8 oranında artış gösterdi. Kanatlı eti üretimi, 2000 ile 2020 yılları arasında 68 milyon tonun üzerinde artarak 2000 yılından itibaren önceki on yıllara göre çok daha hızlı artış gösterdi. 

Kıta düzeyindeki gelişmenin ayrıntılı analizi, hızla büyüyen üretimde Asya Kıtası’nın oynadığı olağanüstü rolü ortaya koymaktadır (Tablo 1, Şekil 1). 121,9 milyon tonluk büyümeye Asya %41,6 katkıda bulunurken, bunu Orta ve Güney Amerika (%16,8), Kuzey Amerika (%16) ve Avrupa (%14) izledi. Afrika ve Okyanusya ise çok geride kaldı. Göreceli olarak en yüksek büyüme Orta ve Güney Amerika ile Asya’da görüldü. Büyüme oranı, Afrika’da bile Avrupa ve Kuzey Amerika’dan daha yüksekti.

Tablo 1 – 1970 ile 2020 yılları arasında kıta düzeyinde küresel kanatlı eti üretiminin gelişimi. (x1.000 ton)

Avrupa doksanlı yıllar öncesi önde

Avrupa, 1990 yılına kadar Asya’dan daha fazla kümes hayvanı eti üretiyordu. Daha sonra makalenin ilerleyen kısımlarında belgelendiği gibi birçok Asya ülkesinde olağanüstü büyüme başladı. 2000 yılında Amerika kıtası Avrupa’yı geçti. Kıta düzeyindeki farklı dinamikler, kıtaların küresel üretim hacmindeki payında dikkat çekici değişikliklere neden oldu.

Kanatlı eti üretini on yıllar bazında incelendiğinde Asya %21, Orta ve Güney Amerika ise %12 artış gösterdi. Buna karşılık, Avrupa neredeyse %19, Kuzey Amerika ise %15’ten fazlasını kaybetti. Bu rakamlar, dinamikleri en yüksek olan bölgelerin Avrupa ve Kuzey Amerika’dan Asya ile Orta ve Güney Amerika’ya doğru mekansal değişimini belgelemektedir (Şekil 2).

Kanatlı eti üretimindeki artışı et türlerine göre ayrıştırdığımızda, bu artışın esas olarak tavuk eti üretimindeki olağanüstü artışın bir sonucu olduğu açıktır (Tablo 2). Üretim hacmindeki mutlak artışa tavuk etinin katkısı 108,3 milyon ton yani %88,1 oldu. Ancak en yüksek göreceli büyüme oranı kaz ve ördek etinde görüldü. Tavuk etinin küresel üretim hacminde %85,5 ile %88,2 arasında pay aldığı görülmektedir (Şekil 3). 

Ördek ve kaz etinin payı artarken, hindi etinin payı önemli ölçüde dalgalandı.

Tablo 2 – 1970-2020 yılları arasında kanatlı eti türlerinin küresel kanatlı eti üretimindeki payı. (x1.000 ton)

Kıta farklılıkları

Tavuk ve hindi eti üretiminin kıta düzeyindeki gelişimi yıllar bazında ayrı ayrı analiz edilmiştir. Şekil 4, tavuk eti üretimindeki dinamikleri belgelemektedir.

Beklendiği gibi hindi etinin üretimindeki seyir kanatlı etinin dinamiklerine benzemektedir. Asya ülkelerinin ördek ve kaz eti üretiminde oynadığı baskın rol nedeniyle kıtanın ördek ve kaz eti üretimi toplam kanatlı eti üretiminden daha düşüktü. 1990’lı yıllara kadar Avrupa ve Kuzey Amerika, Asya’dan daha fazla tavuk eti üretiyordu. Asya Kıtası 2020 yılında üretim hacmindeki açığı kapattı.

Şekil 5, analiz edilen zaman diliminde kıtaların küresel tavuk eti üretimine katkısındaki değişiklikleri göstermektedir. Şekil 2 ile karşılaştırıldığında Kuzey Amerika ve Avrupa’nın paylarının benzer olduğu, Asya’nın payının daha düşük, Orta ve Güney Amerika’nın ise daha yüksek olduğu görülmektedir. Makalenin ilerleyen kısımlarında hangi ülkelerin farklılıklara neden olduğu gösterilmektedir.

Tavuk ve hindi

Hindi eti üretimindeki dinamikler, tavuk eti üretiminden oldukça farklıydı. Şekil 6, analiz edilen on yıllar boyunca bu et türünün üretiminde Kuzey Amerika ve Avrupa’nın hakim olduğunu göstermektedir. Diğer tüm kıtalarda üretim hacmi çok daha düşük seyretmektedir. Orta ve Güney Amerika 2010 yılı sonrasında yüksek büyüme oranlarını yakaldı.

Zaman içindeki gelişim incelendiğinde mutlak ve göreceli büyüme oranlarının 1990’lı yıllara kadar en yüksek seviyede olduğu görülmektedir. Büyüme oranları 1990 yılı sonrasında azalmaya başladı ve son on yılda bir düzlüğe ulaşmış gibi görünüyor. Kuzey Amerika ve Avrupa mutlak büyümeye neredeyse aynı miktarda katkıda bulunurken, Afrika ile Orta ve Güney Amerika’da göreceli büyüme oranları en yüksek seyrine ulaştı.

Farklı dinamikler, kıtaların küresel hindi eti üretimindeki paylarını önemli ölçüde değiştirdi (Şekil 7). 1970 ile 2020 arasında Avrupa %14,4, Orta ve Güney Amerika %8,9 artış sağlarken, Kuzey Amerika %26,8 oranında gerileme kaydetti. Küresel üretim hacmindeki artışa Avrupa’nın payı %39,6, Kuzey Amerika’nın payı ise %39,1 oldu. Diğer kıtaların katkısı çok daha düşüktü. Bu durum kişi başına hindi eti tüketimindeki büyük farklılıkları yansıtmaktadır. Hindi eti ağırlıklı olarak Avrupa ve Kuzey Amerika’da tüketilirken Asya’da ve Cezayir ve Fas hariç Afrika’da yemek olarak bir geleneğe ulaşamamıştır.

Ülke düzeyinde dikkate değer değişiklikler

Geçtiğimiz 50 yılda, önde gelen kümes hayvanı eti üreticisi ülkelerin bileşimi ve sıralaması önemli ölçüde değişti (Şekil 8). ABD, 2019 yılına kadar ilk sırada yer aldı. 2020 yılında ise Çin, ABD’den 442.000 ton daha fazla üretim yaparak ABD’yi geride bıraktı.

Brezilya olağanüstü dinamik bir gelişme gösterdi. 1970 yılında 10. sırada iken 2020 yılında üçüncü sıraya yükseldi. SSCB 1990 yılına kadar 2. sırada yer aldı. Siyasi ve ekonomik çöküşün ardından üretim hacmi dramatik bir şekilde azaldı ve Rusya Federasyonu’nun yeniden en üst grupta yer alması 2010 yılından önce gerçekleşmedi

Büyük Afrika Domuz Ateşi salgınlarından kaynaklanan domuz eti üretimindeki büyük düşüş, piliç yetiştiriciliğinde dinamik bir genişlemeyi başlattı. 1970 yılında ilk 10’da 5 Avrupa ülkesi yer alırken, burada SSCB’nin de yer aldığı listede, 2020 yılında sadece 2 ülke, Rusya Federasyonu ve Polonya üst sıralara ulaştı. 2020 yılında önde gelen 10 ülkenin bileşimi, daha önce bahsedilen mekansal değişimi yansıtmaktadır. Ülkelerin beşi Asya’da, 3’ü Amerika’da ve yalnızca 2’si Avrupa’da bulunuyordu. Hindistan, Endonezya ve İran’ın artan önemi dikkat çekicidir.

Kanatlı eti üretimindeki bölgesel yoğunlaşma, önde gelen 10 ülkenin %67,8 katkı sağladığı 1970 yılında en yüksek seviyedeydi. Sonraki yıllarda payları %62 ila %65 arasında dalgalandı. Şekil 9, önde gelen 10 ülkenin kompozisyonu ve sıralamasındaki değişiklikleri belgelemektedir. Avrupa’nın öneminin azaldığını, Asya ve Güney Amerika ülkelerinin artan önemini ortaya koyuyor. Polonya ile birlikte yeni gelen bir Avrupalı ​​oyuncu 2020 yılında 8. sıraya yükselmeyi başardı.

Tavuk eti üretiminde önde gelen 10 ülkenin kompozisyonu ve sıralaması, birkaç istisna dışında toplam kanatlı etiyle benzerlik göstermektedir. 2020 yılında ABD, Çin’den yaklaşık 6 milyon ton daha fazla üretim yaparak Çin’in ardından ilk sırada yer aldı. Arjantin, Polonya’nın ardından 10. sırada yer aldı.

Şekil 10 tavuk eti üretiminde azalan bölgesel yoğunlaşmayı göstermektedir. 1970 yılında ilk 10 ülke küresel üretim hacminin tam olarak üçte ikisini paylaşırken, 2020 yılında katkıları %59,9’a geriledi. Bu sadece Asya ülkelerinin artan önemini değil, aynı zamanda tavuk eti üretiminin genel mekansal yayılımını da yansıtıyor. Tüketim konusunda dini engellerin olmayışı ve mükemmel yem dönüşüm oranı, bu dinamiğin arkasındaki ana yönlendirici faktörlerdi.

Önde gelen hindi eti üreten ülkelerin bileşimi ve sıralaması, tavuk eti üreten ülkelerden oldukça farklıydı. Şekil 11 , Avrupa ülkelerinin önemli bir rol oynadığını göstermektedir. 1970 ve 2020 yılları arasında önde gelen 10 ülkeden 6’sı Avrupa’da bulunuyordu. Ülkelerin sıralamasındaki dinamikler ayrıntılı bir şekilde incelendiğinde bazı dikkat çekici değişiklikler ortaya çıkıyor. ABD, incelenen on yıllar boyunca ilk sırada yer aldı. 1970 yılında ilk sıralarda yer almayan Brezilya, 2010 yılında 10’uncu sıradan 2’nci sıraya yükseldi ve bu sırayı koruyabildi.

Benzer dinamikler, 2020 yılında 3. sırada yer alan Almanya’da da görülmektedir. Buna karşılık, İtalya ve Fransa 1980 yılından bu yana sıralamada kan kaybederken, Kanada ve İngiltere üst sıralardan en alt sıralara geriledi. Polonya ve İspanya ancak son on yılda önemli hindi eti üreticileri haline geldi. İsrail, 1970 yılından 2010 yılına kadar en çok üretim yapan ülkeler arasında yer aldı ancak daha sonra yerini Fas aldı. Yugoslavya, Macaristan ve Arjantin gibi birçok ülke yalnızca kısa bir süre için üst grupta yer aldı.

Şekil 12’de görülebileceği gibi hindi eti üretimindeki bölgesel yoğunlaşma tavuk etine göre çok daha yüksekti. Üretim 970 yılında %93,7 iken 2010 yılında %88 oranına gerileyerek küçük bir dalgalanma gösterdi. ABD 1970 yılında dünya üretim hacminde %64,3’lük payla hakim konumdaydı. Brezilya ve Almanya’da artan üretimle birlikte ABD’nin katkısı 2020 yılında %43,3’e geriledi. Önde gelen 4 ülkenin payının 1970 yılında %83,7 oranında iken 2020 yılında %67,3 oranına gerileyerek bölgesel yoğunlaşmanın yüksek olduğunu işaret etmektedir.

Hindi eti tüketimine ilişkin dini engellerin bulunmamasına rağmen, tüketim incelenen on yıllar boyunca hiçbir zaman çift haneli oranlara ulaşmadı. Yem dönüşümünün daha az elverişli olması ve kuş gribi virüsünün ABD ve Avrupa’daki hindi sürülerinde sık sık ortaya çıkması da bu et türünün büyümesini sınırladı. Ayrıca hindi etinin sistem gastronomisinde kendine yer bulamamış olması ve Asya ülkelerinde piliç eti ile benzer bir konuma ulaşamamış olması, son 20 yılda yaşanan düşük büyüme oranları ve dolayısıyla durgunluğu açıklamaktadır.

Özet ve perspektifler

Önceki analiz, son 50 yılda kümes hayvanı eti üretimindeki olağanüstü dinamikleri belgelemektedir. İncelenen on yıllarda üretim sekiz kat artarak 2020 yılında yaklaşık 122 milyon tonluk bir hacme ulaştı. Kümes hayvanı eti açık ara en hızlı büyüyen hayvansal ürün oldu. Bu dinamik, genel üretim hacminde %85 ile neredeyse %88 arasında paya sahip olan tavuk eti üretimindeki dikkate değer büyümenin bir sonucuydu.

Hibridizasyon teknolojisinin uygulanması, tavuk eti üretiminde olağanüstü başarıyı mümkün kıldı. 

Hibridizasyon ile etlik piliç kesim canlı ağırlığı için gereken süre 42 günle önemli ölçüde kısaldı. Yüksek enerjili karma yemle birlikte üretim maliyetini önemli ölçüde düşürdü ve perakende fiyatı sığır eti veya domuz etinden çok daha düşük olduğundan piliç etini tüketiciler için cazip hale getirdi.

Yumurta endüstrisine benzer şekilde, önde gelen ülkelerin çoğunda üretimin dikey entegre tarım şirketlerinde organize edilmesi de dikkate değerdir. Yumurta endüstrisinde üretimin tüm aşamaları tek çatı altında organize edilirken, piliç ve hindi üretiminde sözleşmeli yetiştirme, en azından pazar odaklı ekonomilerde standart işleyiş şekli haline geldi.

Hindi, ördek ve kaz eti ise çok geride kalarak tek haneli oranlara ulaştı.

Kıtalar ve ülkelerdeki dinamikler önemli ölçüde farklılaştı ve bu da ciddi bir mekansal değişime yol açtı. Asya’nın katkısı 1970 yılında yüzde 23,8’den 2020 yılında yüzde 62,2’ye, Orta ve Güney Amerika’nın katkısı yüzde 8,2’den yüzde 20,2’ye çıkarken, Avrupa ve Kuzey Amerika’nın payında ciddi düşüş yaşandı. Avrupa eski hisselerinin yaklaşık %30’unu, Kuzey Amerika ise %15’ten fazlasını kaybetti.

Ülkelerin bileşimi ve sıralaması mekânsal dinamikleri yansıtmaktadır. ABD tavuk etinde lider konumunu korumayı başarsa da, kümes hayvanı eti üretiminde Brezilya’nın yanı sıra Çin ve diğer bazı Asya ülkeleri (Hindistan, Endonezya, İran) ana kazananlar oldu. Avrupa ülkeleri ise çok geride kaldı. 2020 yılında yalnızca Rusya Federasyonu ve Polonya ilk grupta yer aldı. Hindi, ördek ve kaz eti üretiminin mekansal kalıpları tavuk etinden oldukça farklıydı. Hindi eti ağırlıklı olarak Kuzey Amerika ve Avrupa’da, ördek ve kaz eti ise Asya’da üretildi.

OECD/FAO Tarımsal Görünümü’nde 2030 yılına kadar kanatlı eti üretiminin 153 milyon tona çıkması öngörülüyor. Asya ile Orta ve Güney Amerika konumlarını güçlendirecek, Kuzey Amerika ve Avrupa ise artan üretim hacmine rağmen pay kaybedecek. Tavuk eti en yüksek mutlak büyümeyi gösterecek, ördek ve kaz eti üretimi ise Asya’da daha da artacak. Buna karşılık hindi eti ılımlı bir büyüme gösterecek, hatta kişi başına düşen tüketim nedeniyle Kuzey Amerika ve bazı Avrupa ülkelerinde düşüş bile yaşanabilir.

Ayrıca, Kuzey Amerika ve Avrupa’daki hindi sürülerinde kitlesel kuş gribi salgınlarının ortaya çıkma riskinin de keskin etkileri olabilir. İçinde bulunduğumuz on yıl, kuş gribi virüsünün kuzey yarımküredeki birçok ülkede endemik hale geldiğini gösterdi. Hindilerin ve yumurta tavuklarının aşılanması, daha fazla salgın riskini azaltabilir, ancak kümes hayvanı eti ihracatçısı önde gelen ülkelerin birçoğunda, ihracat fırsatlarının olumsuz etkileneceğinden korktukları için zorunlu aşılamaya karşı güçlü bir muhalefet gözlemlenebilir.

Bitki bazlı et alternatiflerinin başarısına ve kültürlü etin pazarda onaylanmaya başlamasına rağmen, alternatif et ürünleri içinde bulunduğumuz on yılda yalnızca tek haneli pazar payı elde edecek. Yüksek üretim maliyetleri, kültürlü et üretiminin ölçeklendirilmesindeki sorunlar ve pahalı ve yüksek teknolojili ürünlerin tüketimine yönelik bariz şüphe, alternatif etin hızla yayılmasını sınırlayacaktır.

Keyifli okumalar dileriz.

Kaynak: Poultry World